بخش چهارم : تاریخچه کشاورزی در رامهرمز

تاریخ کشاورزی در رامهرمز بدون در نظر گرفتن تغییر و تحولات کشاورزی در کشور پهناور ایران مفهومی نخواهد داشت. چراکه از دوران باستان که کشاورزی در ایران جایگاه خودرا پیدا کرد، از آغاز و پیش از تاریخ میلادی و بویژه از دوران عیلامیان که رامهرمز به عنوان پایتخت آنان شناخته شد، کشت و زرع از مهمترین عوامل تعیین کننده تمدن و حکومت ها بوده است. برای اینکه گاه حکومت ها که کشاورزی بن مایه ی استقرار آنها بود،  در مبارزات حکومتی از آن به عنوان یک ضربه نابود کننده استفاده می نمودند. برای نمونه می توان به کتیبه آشور بنی پال به عیلامیان اشاره کرد که در آن از آتش زدن مزارع عیلامیان برای نابودی آنان و پیروزی خود اشاره می کند.

ایران از نخستین کشورهای جهان است که در آن کشاورزی و زراعت آغاز گردیده است. در قرن اول پیش از میلاد ایرانی‌ها همه درختان میوه‌ای که در یونان کشت می‌شده (به استثنای زیتون) کشت می‌کرده‌اند. با هجوم اسکندر کشاورزی ایران رو به زوال گذاشت و بسیاری از مزارع از بین رفت و این وضع تا زمان به حکومت رسیدن اردشیر بابکان ادامه یافت.

 این اقدام ها از آن تاریخ به بعد نشان می دهد که کشاورزی، ابزاری برای نابودی یک حکومت و یا یک ملت و جانشین کردن حکومت دیگری گردیده است. بر این اساس بیشترین ضربه ها را قشر کشاورزان محتمل می شدند. چه در زمان صلح و چه در زمان جنگ که کشاورزان سرباز بشمار آمده و وظیفه آنان تامین نیازهای جنگ بود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشاورزی در گذشته،  بودجه دولت ها را تامین می کرد ولی عموم مردم از آن آگاهی پیدا نمی کردند.  در این زمینه هرچه به زمان کنونی نزدیک می شویم با توجه به آگاهی و شناخت مردم بویژه کشاورزان، برنامه‌های بودجه بندی شکل گرفت تا جایی که درآمد های ناشی از تلاش کشاورزان  در بودجه کشور مورد توجه و منظور گردید.

اگر بخواهیم تغییرات شکل گرفته در قرن اخیر را مورد بررسی قرار دهیم، لازم است به نکته‌هایی از کشاورزی در دوره قاجاریه تا کنون را از نظر بگذرانیم.

پیش از قاجاریه، زندیه پس از به قدرت رسیدن توجه خاصی به کشاورزان داشتند تا آنجا که کریم خان زند به جای انتخاب ( شاه )  خود را  وکیل الرعایا  نامید و در این زمینه اقدام های با ارزشی انجام داد( بموجب فرمانی که کریم خان زند در سال 1177 هجری قمری به مناسبت انتصاب نجفقلی خان به مقام بیگلر بیگی تبریز صادر کرده وی مامور تحصیل مالیات شد. ازین گذشته وی مامور شده است که امور کشاورزی را سر و سامان دهد و آن ولایت را آباد کند و « رعیت » را بنوازد و یاغیان و گردنکشان را گوشمال دهد و راهزنان را دفع کند و دست قوی را از ضعیف و فقیر کوتاه گرداند و با رعایا به نیکی رفتار نماید. « نقل از کتاب مالک و زارع در ایران، نوشته : دکتر لمبتون، ترجمه منوچهر امیری» ).  به همین دلیل قشر کشاورزان تا آخرین لحظه از تلاش دلیرانه لطفعلی خان زند حمایت کردند که در پایان مبارزه، آقا محمدخان قاجار پیروز و از کله ی  کشته شدگان مناره ساخت و دوران سختی برای مردم بویژه کشاورزان ( رعایا ) رقم خورد.

در زمان ناصرالدین شاه، با تدبیر و درایت میرزا تقی خان امیرکبیر اصلاحاتی در زمینه کشت و زرع در ایران صورت گرفت که با مرگ ایشان در سال 1230 خورشیدی توسط درباریان شاه، بار دیگر ماموران حکومت اخاذی را از سر گرفتند و پرداخت حقوق این و آن را به بعضی از دهات « اربابی » حواله کردند. بدین گونه تجدید عمران و آبادی کشور متوقف ماند. سردار اسعد بختیاری در کتاب خود یعنی تاریخ بختیاری گزارشی از عبدالرحیم کاشانی نقل میکند که از بس بختیاری ها جور و ستم دیده اند هنگامی که مسافری را می بینند، می گریزند مبادا آن مسافر مامور دیوان یا فرستاده ی خان یا « ضابط حکمران » باشد.

در نیمه دوم قرن 19 مترادف با خرابی وضع اقتصادی دهقانان، در اوضاع اجتماعی مردم ایران نیز تغییراتی حاصل می شود. قوانین شرع که دهقان را مورد حمایت قرار می داد، از بین رفته و دهقانی که در ملک « مالک » مشغول کار بود، متحمل انواع جور و ستم قرون وسطایی می شود. هر گونه حق مالکیت نسبت به زمین از وی سلب شده است. وضعیت زندگی دهقان و خرده مالک، بحدی وخیم است که غالبا برای رهایی از زیر چنگال مالکان ستمگر، خودرا تیول اشخاص عالی منصب قرار دهند. در ایران قریب دو هزار ملاک بزرگ وجود دارد.  طبق قانون سال 1848 م برابر با 1227 شمسی سه شخص حقوقی دارای حق مالکیت اراضی بودند: شاه، ملاک و زارع . این قانون در حین وضع، قانون مندرسی بیش نبود. زیرا در عین حال که از نظر قانونی زمین تعلق به دربار و مالکان و دهقانان داشت، از نظر عملی اراضی بطریق زیر تقسیم می شد:

1. خالصه جات : املاکی که مخصوص شاه و حکومت و دولت بود.
2. اوقاف : املاکی که مخصوص مساجد و موسسات مذهبی بود.
3. املاک اربابان : املاکی که تحت مالکیت خصوصی افراد متفرقه بود.                                   

  ( نقل از کتاب انقلاب مشروطه ایران، نوشته ی م . پاولیچ - ترجمه م . هوشیار )   

پیدایش بودجه بندی درآمدهای حاصل از کشاورزی را از دوران نهضت مشروطه در ایران می توان به شمار آورد. یکی از اصول مشروطیت، توجه و رسیدگی به وضع این قشر محروم و نابرخوردار جامعه بود که گرچه تا رسیدن به نتیجه، سال ها به درازا کشید ولی نیروهای دلسوز،  این خواسته به حق کشاورزان را دنبال نمودند. از آن میان می توان به نهضت آزادی ایران اشاره کرد که این موضوع را در سرلوحه کار خودشان قرار دادند و موفقیت هایی نیز به دست آوردند ولی با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ باز هم در پرده ای از ابهام قرار گرفت. از دهه ی سی خورشیدی که تلاش های حق طلبانه کشاورزان به گوش دولتمردان رسید گرچه با کودتا، از اجرای این موضوع خودداری شد ولی افرادی مانند دکتر حسن ارسنجانی که در نهضت آزادی فعالیت داشت برای رسیدن به هدف با تغییر روش سیاسی خود، در دولت دکتر علی امینی راه یافت و مجری طرح اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۱ شد که بنای آن در دولت دکتر محمد مصدق گذاشته شده بود . با وجود اینکه پس از آن هم برای اجرای این قانون اشکال تراشی کردند تا طرح موفق نشود، ولی اصولی از این قانون اجرا و برای رسیدن به هدف کلی ادامه دارد.

دکتر حسن ارسنجانی وزیر کشاورزی دولت دکتر علی امینی

با این پیش زمینه به طرح تاریخچه کشاورزی در رامهرمز می پردازیم. شهرستان رامهرمز منطقه ای سرشار از مواهب طبیعی بویژه آب و خاک بوده است و در گذشته بهره برداری از این مواهب سبب رونق شگرفی در این زمینه شده است. موضوعی که در سفرنامه های تاریخ نگارانی که به رامهرمز سفرکرده و یا از این شهر عبور نموده اند، گویای این حقیقت است.

مؤلف ابن مفرغ گوید: معنی رام در عنوان رامجرد گفته شد و هرمز نام روز اول از هر ماه فارسیان می‌باشد و نام فرشته‌ای که مصالح آنروز در دست اوست و نام ستاره مشتری و نام پسر انوشیروان و نام رب‌الارباب نیز باشد و معنی رامهرمز شاد و خرم‌آباد هرمز، از گرمسیرات فارس، در میانه شمال و مغرب شیراز افتاده‌است. درازای آن از معدن نفت سفید تا قریه جولکی بیست و یک فرسنگ، پهنای آن از شاروین تا قلعه شیخ هفت فرسنگ است. و محدود است از جانب مشرق بنواحی بهمئی و از سمت شمال به نواحی بختیاری و از سوی باختر و جنوب، به نواحی بلوک فلاحی، تابستانش گرم است و درختان سردسیری را جز درخت گردو به خرمی میپروراند. خرما و نارنج و لیمو و ترنج و سایر درختانش در ضخامت و بلندی ضرب‌المثل است. بیشترِ درخت صحرا و دامنه کوهستان رامهرمز،  درخت کُنار است. کشت و زرعش گندم و جو و برنج و پنبه و کنجد و نخود و عدس و ماشک و لوبیای سفید است. آبش از چندین رودخانه‌است که همه را از میان بلوک رامهرمز گذار است و زمینش چنان شیب دارد که یکنفر بیلدار در همه جا می‌تواند آب را از رودخانه جدا کند و چون آب رودخانه را به جداول آورند چنان به سرعت می‌رود که گل و لای در جدول نماند و هر ساله این جدول‌ها نیازمند تنقیه نباشد و شکار صحرای رامهرمز آهو و دراج است و مرغ دراج رامهرمز از نظر فراوانی با گنجشک جای دیگر برابری دارد. برف تابستانه کوهستانش بی محافظت تا سال دیگر می ماند.

اصطخری می گوید: در رامهرمز پارچه های ابریشمی می بافند و به بسیاری از شهرها می برند.

با نگاهی گذرا به نمونه قراردادهای محلی شهرستان رامهرمز در قرن گذشته که بر اساس عرف محل بسته می شد، می توان به نتایجی هر چند ابتدایی دست یافت.

قرارداد محلی کشاورزی در سال 1329 در جوی آسیاب رامهرمز

پیش از اجرای قانون اصلاحات ارضی

 

قرارداد محلی کشاورزی در سال 1339 در سرچشمه بالایی رامهرمز

پیش از اجرای قانون  اصلاحات ارضی

قرارداد محلی کشاورزی در سال 1345 در گلالدون رامهرمز

پس از اجرای قانون اصلاحات ارضی

قرارداد محلی کشت برنج در سال 1345 در جوی آسیاب رامهرمز

پس از اجرای قانون اصلاحات ارضی

همان گونه که برآیند قراردادها نشان می دهد، مهمترین عوامل انجام پروژه های کشاورزی در همه زمان ها را می توان به پنج عامل : آب، زمین، نیروی کار، بذر و ابزار کار خلاصه کرد.

 1 - آب

شاید بتوان گفت که عامل یا عنصر « آب » مهمترین نقش را در کشت و زرع دارد. این عنصر که از دیرباز به شکل های روان آب ها و احداث قنات ها در رامهرمز مورد توجه و رونق کشاورزی بوده است به دلیل اهمیت آن، در قرن گذشته هم دولتمردان را وادار به انجام کارهای کارشناسی و تصمیم گیری در زمینه بهره برداری بهینه از این مایه حیات نمود.

با شکل گیری سازمان آب و برق خوزستان، کارشناسان دلسوز برای رسیدن به این هدف، تلاش فراوانی نمودند تا بهترین شیوه آبیاری را به منظور کاهش تلفات آب بیابند. به عنوان نمونه می توان به گزارش جناب عبدالرحیم امیریان اشاره کرد که به دلیل اهمیت موضوع، این گزارش را از نظر می گذرانیم.

رودخانه علا که منبع اصلی تامین آب مورد نیاز آبیاری منطقه می باشد در قسمت میانی دشت و از شمال شرق تا جنوب دشت جریان دارد که درجنوب دشت پس از اتصال به رودخانه مارون، رودخانه جراحی را تشکیل میدهد از دیدگاه منابع آب، سازنده های این منطقه را میتوان به سه دسته، سازنده های بی اثر در منابع زیرزمینی ( سازند گچساران) ، سازند کم اثر بر منابع آب زیرزمینی ( سازند میشان، بخش لهبری سازند آغاجاری) و سازندهای موثر بر منابع آب زیرزمینی ( سازند بختیاری و رسوبات آبرفتی دوران چهارم ) تقسیم نمود. آبرفت دشت رامهرمز دارای ضخامت نسبتا کم ( حداکثر 130متر) با دانه بندی متوسط تا دانه ریز بوده و یک آبخوان آزاد را تشکیل می دهد، و وجود یک آّبخوان نیمه آزاد در بخش هایی از دشت تا حدودی به اثبات رسیده است در این مقاله با بررسی آبخوان و اندازه گیری چاههای پیزومتر در منطقه و نهایتا محاسبه بیلان دشت، مشخص گردید که آبخوان به دلیل افزایش بهره برداری از چاهها دچار افت شده و بیلان روند نزولی و کاهش ضریب ذخیره معادل 6/8- را نشان می دهد که در نهایت راهکارهای مدیریتی جهت بهبود وضعیت کمی آبخوان و جلوگیری از برداشت آبهای زیرزمینی در آینده پیشنهاد می گردد.

عبدالرحیم امیریان

کارشناس ارشد سازمان آب و برق خوزستان

البته اجرای این طرح نیاز به همکاری کشاورزان با «‌ معاونت آب»  سازمان آب و برق خوزستان دارد.  در این سازمان بخش ( امور بررسی منابع آب) هم مسئولیت رسیدگی به این موضوع  و هم   اجرای آنرا بر عهده دارد. گرچه در پاره ای از موارد مشاهده شده است که این امر مهم به دلیل اطلاعات نادرست و کارشناسی ناقص در تخمین میزان منابع آب زیرزمینی رامهرمز، سبب تصمیم گیری و حفر چاه های عمیق  شده است که خطری برای مخازن آب های زیر زمینی و  سبب آسیب های کشاورزی و اجتماعی فراوان گردیده است.

خوشبختانه با طرح های کارشناسانه سازمان آب و برق خوزستان در دهه های گذشته که از دهه ی چهل خورشیدی آغاز شد، اقدام های مفیدی برای کشاورزان رامهرمز و رونق کشاورزی انجام پذیرفت. اجرای این طرح ها نور امیدی در دل کشاورزان رامهرمز پدید آورد تا بار دیگر رامهرمز بتواند در زمینه صادرات غله و سبزی‌ها به دیگر نقاط کشور، بدرخشد.

مهم ترین این طرح ها، احداث سدها به منظور ذخیره آب و پیش گیری از سیلاب ها و کانال کشی در دشت رامهرمز و رساندن آب به شیوه آبیاری نوین به زمین های حاصلخیز این شهرستان می باشد.

نهر آبیاری قدیم در رامهرمز

نهر آبیاری جدید در رامهرمز

آبیاری از نظر علمی تعابیر مختلفی دارد اما به معنای واقعی کلمه، پخش آب روی زمین برای نفوذ در خاک به منظور استفاده گیاه و تولید محصول می باشد. هر چند فقط ۱۰ درصد از زمین های کشاورزی دنیا زیر آبیاری قرار دارند و ۸۵ درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاری مورد استفاده قرار می گیرند، اما نیمی از تولیدات کشاورزی و غذایی مردم جهان از همین زمین های آبی حاصل می شود، که این خود نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی است. بخش کشاورزی با ۹۲ درصد، بزرگترین و مهم ترین مصرف کننده آب در کشور به شمار می رود. بیش از ۸۰ درصد اتلاف منابع آب، به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی های پیشرفته آبیاری در این بخش به هدر می رود. در کشتزارهایی که به روش های جدید آبیاری می شوند، علاوه بر کاهش حجم آب مصرفی و بهبود چشمگیر کیفیت و کمیت محصولات، هزینه های تولید نیز به میزان زیادی کاهش می یابد. 

در زمینه بهره برداری از قنات های شهرستان رامهرمز که قدمتی دیرینه دارند، تلاش هایی صورت گرفته که اگر ادامه داشته باشد منبع مفیدی برای کشاورزان خواهد بود.

قنات‌های روستای جوبجی رامهرمز به دوران ساسانیان بر می‌گردند. هم اکنون کشاورزان زیادی از این قنات‌ها زمین‌های کشاورزی خود را آبیاری می‌کنند. این قنات‌ها و نقب‌ها که در کنار رود علا وجود دارند، برای آبیاری مزارع روستاها و یا رساندن آب پاک از بالای دره به شهر رامهرمز بهره می‌گرفتند. در اطراف روستای دهیور آثار این جوی‌ها و قنوات در سمت چپ و راست رودخانه بخوبی نمایان است. اگر روزی با اصول علمی این آثار آبرسانی مطالعه شوند، آنوقت مشخص می‌شود که چگونه این جلگه وسیع آنقدر آبادی داشته که ولایتی غله خیز و پر میوه با باغ‌ها و نخلستان‌ها و کشت زارهای نیشکر، کنجد، گندم و حبوبات به کار تولید ابریشم هم می‌پرداختند تا آنجا که بازاری بزرگ برای عطر فروشان و ابریشم فروشان آن، به روزگار عضدالدوله دیلمی ساخته شده است.

توضیح اینکه آثار قنات ممتدی که آب رودخانه ی رامهرمز را از ارتفاعات ورزرد در نزدیک قلعه تاشاری گذرانیده به زمین‌های کشاورزی و مراتع رامهرمز آبرسانی می‌کرد. همانگونه که در تصویر هم مشاهده می‌شود دهانه این قنات‌ها در زیر کوه باقی است و معلوم می‌دارد با تدابیر مهندسی خاص آب را از زیر کوه‌ها و تپه‌ها و یا از چاه‌های عمیق عبور داده اند.

قنات‌های زیر زمینی روستای شاوه به دوران اشکانیان بر میگردند که نمایانگر هوش و هنر دست مردمانش بود. روستای شاوه در 30 کیلومتری جاده رامهرمز به اهواز قرار دارد.

در حال حاضر فقط یک قنات در روستای جوبجی در حاشیه رودخانه علا قراردارد که هنوز فعال است و کشاورزان روستاهای زیادی از آن استفاده می‌کنند. بنا به اظهار آقای منصور معتمدی رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی رامهرمز، خوشبختانه این قنات‌ها تقریبا سالم هستند اما نیاز مبرم به نگهداری و مرمت دارند. این قنات‌ها مهندسی خاص و زیبایی دارند.

در زمینه سهم محصول بابت آبی که مورد نیاز کشاورز می باشد در ادوار گذشته متفاوت بوده است. قانون بهره گیری از آب رودخانه، چشمه و قنات تابعی از شرایطی است که در نقاط مختلف متغیر بوده که « عرف محل» شناخته می شود. دیگر اینکه در بسیاری از موارد از جانب مالک بزرگ تعیین می شده است.

در گذشته در روستاهای ایران از جمله شهرستان رامهرمز « دشتبان » یا « میر آب » از طرف کدخدا و روستاییان تعیین می شد. وظیفه دشتبان یا میرآب مراقبت از دشت و خرمن کشاورز و یا نظارت در تقسیم آب بود. مزد او هم جنسی و در بیشتر موارد مقداری از سهم کشاورزان کسر می گردید.

بر اساس نظر جناب مهندس عبدالحسین فتحی زاده کارشناس ارشد و با تجربه کشاورزی، همه به میرآب ها و عدالت آنها اعتماد داشتند. چون میرآب ها از یک ساعت ابی قدیمی به نام پنگان ( فنجان ) استفاده می نمودند. میرآب پنگان را روی تشت آب می گذارد و صبر می کند تا پنگان پر از آب شود و در تشت غرق گردد. هر بار غرق شدن پنگان ، نشان دهنده گذر زمان مشخصی است. با هر بار غرق شدن پنگان ، میرآب یک سنگ در کنار خود قرار می دهد. او پنگان را از آب خالی کرده و دوباره روی تشت می گذارد. میزان سهم هر زمین کشاورزی را تعداد سنگ ها مشخص می کند. در دفتر میرآب سهم آب همه افراد ثبت شده است. مثلا ممکن است هر نفر پنج سنگ آب داشته باشد.

 پنگان چطور غرق می شود ؟ سوراخ کوچکی در پنگان وجود دارد و باعث می شود که آب بتدریج وارد آن شود. ممکن است پر شدن پنگان 15 یا 20 دقیقه طول بکشد . 

 

 2 - زمین

آب، خاک و گیاه چنان به هم وابسته و پیوسته اند که بدون هر یک، امر کشاورزی امکان پذیر نیست. پیش از این در زمینه مالکیت زمین، اشاره ای به چگونگی آن در کشور ایران نمودیم. اکنون بدلیل اهمیت موضوع کمی بیشتر این امر مهم را از نظر می گذرانیم. مهمترین املاک خالصه در ایران، استان های سیستان و خوزستان به شمار می رود. املاک خالصه خوزستان را به دو دسته: املاک خالصه پیش از رضا شاه و خالصه های رضا شاه تقسیم نمود. املاک خالصه رضا شاه بیشتر عبارت است از املاکی که بر اثر مصادره اموال شیخ خزعل به دست آمده است. بررسی ها نشان میدهد که تمام املاکی را که رضاشاه در مدت زمان مبارزه با قدرت های محلی در ایران و پیروزی بر مخالفان مصادره کرد، در سال 1320 خورشیدی به دولت وقت واگذار نمود.

بنا به گفته نجم الملک در دوره قاجاریه، زمین و آب هویزه، اهواز، فلاحیه، محمره ( خرمشهر )، رام هرمز و در واقع تمام خوزستان «خالصه » و حق دولت ایران بود. پس هر کس حاکم شود همه را تصرف کرده و قدرت مطلق در تمام هستی رعایا، کسبه و غیره را بدست می آورد. بنابراین اهالی نسبت به آبادانی شهرها بی علاقه هستند و به هیچ چیز اطمینان ندارند. بر این اساس شهرها رو به ویرانی رفته و تا کنون نیز این مسئله ادامه دارد و برای اینکه مشکل حل شود، دولت باید زمین های خالصه را بفروشد و تا این اصل اجرا نشود و مردم مطمئن نشوند که صاحب آب و ملک هستند و حاکمان نتوانند دست تعدی به آنها دراز کنند، ملک آباد نخواهد شد.

مالکان را بطور کلی می توان به « عمده مالکان » و « خرده مالکان » تقسیم کرد. عمده مالکان در ایران از یک تا چند دِه داشتند و گاهی وقت ها به یک عدد سه رقمی می رسید. خرده مالکان، مالکانی را شامل می شد که در چند ده سهم داشتند. قسمت بیشتر خوزستان متعلق به عمده مالکان بود.  روی کار آمدن هر سلسله جدیدی همراه با تغییراتی در طبقه مالک بوده و ظهور خاندان پهلوی هم از همین مبنا پیروی نموده است. رویهمرفته جریان وقایعی که از زمان اعطای مشروطیت در سال 1285 خورشیدی با لغو تیولداری و ادامه تغییراتی در دستگاه اداری شروع شده بود، در واقع در جهت تغییر وضع عمده مالکان و تبدیل آنان از امرای محلی به مالکان عادی سیر کرده است. در این دوران در رامهرمز، سهام مالکان سابق بختیاری را دیگران خریده اند هر چند هنوز یک دانگ و نیم از املاک ناحیه مجاور در تصرف ایشان است. مالکان جدید بیشتر عبارتند از کسانی که از راه تجارت و کسب و کار مالی صاحب زمین شده اند. 

در نهایت با اجرای قانون و مقررات اصلاحات ارضی ایران و تخصیص منابع مالی آن از جانب دولت دکتر علی امینی در سال 1341 خورشیدی، بانک توسعه کشاورزی ایران با استفاده از آن منابع،  زمین های کشاورزی را از مالکان عمده خریداری و با اقساط سی گانه به کشاورزان واگذار نموده است. بر اساس آئین نامه های این قانون، خانه و باغ کشاورزان نیز به آنان تعلق گرفت که اقساط آن هم به بانک توسعه کشاورزی ایران پرداخت و کشاورز مالک خانه و باغ خود گردیده است.     

3 - نیروی کار

نجم الملک در سفرنامه خوزستان می نویسد: آیا ملکی مانند رامهرمز در جهان پیدا می شود که چندین فرسخ در چندین فرسخ وسعت و آب فراوان و چندین رودخانه بر آن مسلط باشد؟ با این وجود رعیت و کشاورز ندارد. زیرا به دلیل مالیات زیادی که حکومت از آنها می گیرد بسیاری از آنها متواری شده اند.

همین گزارش نشان میدهد که در دوران قاجاریه کشاورزان چه وضع اسفناکی داشتند. نیروی کار در کشاورزی با وجود همه سختی هایی که عوامل جوی و انسانی و بی توجهی دولتمردان و به عبارت دیگر حفظ منافعی شخصی و ..... سبب گردید تا کشاورز که در آن زمان «رعیت » خوانده میشد، برده ای بیش نباشد. چراکه رفتاری که با این قشر تلاشگر چه از نظر معنوی و چه از نظر مادی در جامعه از جانب هیئت حاکمه صورت می گرفت، یادآور برخوردهای قرون وسطایی با بردگان بود. به همین دلیل رامهرمز را با آن مواهب خدادادی، در دوران هایی به یک وارد کننده و مصرفی، تبدیل کرده بود. به گزارش کوتاه دیگری در این زمینه، و با نگاهی گذرا شوربختانه به این نتیجه نامطلوب دسترسی پیدا خواهیم نمود.: در روزگاران گذشته شکر از محصول های معروف رامهرمز بوده که به دیگر جاها صادر می شد. این در حالی است که رامهرمز وارد کننده شکر شناخته شد. پیش از آن محصول های کشاورزی رامهرمز، علاوه بر تامین نیاز های داخلی شهر، به سایر نقاط نیز صادر می شده است. تمام محصول رامهرمز یک روزه به بندر ماهشهر حمل و سپس از آنجا به بمبئی در هندوستان صادر می شد.

 نیروی کار کشاورزی، در منطقه ای مانند رامهرمز همچون « آب » و « زمین » از سرمایه های ملی است و برای تقویت و ایجاد انگیزه در افزایش بهره وری این نیرو، نیاز به برنامه ریزی و حمایت های همه جانبه دارد تا بدین شکل کشاورز با تولید بیشتر،  خانواده خودرا تامین و جامعه و کشورش را از واردات بی نیاز کند. در گذشته همه عوامل دست در دست هم داده تا تمام توان نیروی کشاورز برای استفاده افراد خاص که همان ارباب و عوامل او بود، بکار گرفته شود و بسیاری از هزینه های مالک عمده بر دوش کشاورز سنگینی می کرد. نتیجه آن فرار فرزندان کشاورزان از کار کشاورزی و روی آوردن به مشاغل روزمزدی و ترک شهر و دیار خود بود.

 

4 - بذر

بذر کشت نیز یکی از ارکان کشاورزی است و برای کشت غله که در سطح وسیعی از شهرستان رامهرمز صورت می گیرد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در گذشته هر کشاورز در هنگام برداشت محصول، پیش از هرچیز باید بذر کشت بعدی را جدا و نگهداری کند. در شرایط عادی و سازگار، همه کشاورزان به این امر مهم توجه داشتند. اما در سال های خشک و ناسازگار طبیعت که میزان محصول کاهش می یافت، کشاورز توان جداسازی و نگهداری بذر کشت دیگر را نداشت و این امر موجب نگرانی شدید او و یافتن چاره ای برای رفع این مشکل بود.

در این مرحله بود که تلاش کشاورز برای تهیه بذر کشت دیگر آغاز می شد. پیش از همه از افراد سرشناس فامیل درخواست خودرا مطرح می کرد. در صورت عدم موفقیت به بازاریان مراجعه تا همکاری آنان را جلب کند. در این مرحله بازاریانی که حاضر به همکاری می شدند سهمی از محصول را در پایان کشت دریافت می داشتند. در صورتیکه در این مرحله هم به نتیجه نمی رسید به مباشر یانماینده مالک عمده روستای خود موضوع را مطرح و درخواست بذر کشت خویش را می داد. اگر موافقت حاصل می شد، باید تضمین معتبر مانند سند زمین و یا باغ را نزد مالک بزرگ گرو می گذاشت. در این حالت هم در هنگام برداشت محصول به میزان بذر دریافت شده، جنس تحویل نماینده مالک عمده می داد. مشکل اصلی زمانی آغاز می شد که به هر دلیل کشاورز نمی توانست بدهی خودرا که شامل مساعده و یا بذر بود، در فصل برداشت محصول پس بدهد. نتیجه اینکه کشاورز باید بخشی از زمین یا باغی را که سالیان دراز زحمت آنها را کشیده به مالک بزرگ واگذار نماید. یا برای پرداخت بدهی خود در چنگال رباخواران گرفتار می شد و پیش می آمد که چندین سال بایستی کار می کرد تا بتواند اصل و بهره وام دریافتی را پس بدهد و گاه پایان ناخوشایندی را به دنبال داشت.

در دوره کشاورزی نوین در شهرستان رامهرمز، باستناد آیین نامه های اجرای قانون و مقررات اصلاحات ارضی در ایران، تعاونی‌های روستایی شکل گرفت و کشاورزان صاحب سند زمین کشاورزی ( نسق ) عضو این تعاونی ها شده و همزمان با برخورداری از وام های کوتاه مدت، در زمینه بذر و کود شیمیایی برای کشت هر سال اقدام می نمایند. این شرکت ها پس از انتخاب هیئت مدیره و مدیرعامل، با بانک اعتبارات کشاورزی و توسعه روستایی ایران شعبه رامهرمز، قراداد بسته و پس از دریافت وام، در اختیار کشاورزان قرار می دهند. برای تهیه بذر و کود شیمیایی هم از همین روشن با هماهنگی اداره کشاورزی رامهرمز، کشاورزان بذر مورد نیاز کشت خودرا دریافت داشته و در پایان کشت، محصول بدست آمده را با نرخ تعیین شده دولتی به انبار های غله اداره کشاورزی تحویل و مبلغ آنرا دریافت می دارند. .

5 - ابزار کار

شکل و شیوه بهره گیری از ابزار کار کشاورزی در شهرستان رامهرمز را می توان به دو دوره تقسم نمود:

1- شیوه کشاورزی سنتی 2 - شیوه کشاورزی نوین یا ماشینی .

در دوره کشاورزی سنتی که تا دهه ی چهل خورشیدی در شهرستان رامهرمز ادامه داشت و بیشتر کشاورزان از این روش استفاده می کردند، بهره گیری از چهارپایان بود که شامل گاوهای نر برای شخم زدن و الاغ و قاطر برای بارکشی می شد. از آنجاییکه خرید و نگهداری چهارپایان کار آسانی نبود و نقش مهمی در کشت داشتند، براساس عرف محل سهمی از محصول را به خود اختصاص می داد. در مورد برنج کاری به دلیل اهمیت موضوع حتی نوع کاری که چهارپا انجام می داد، سهمی تعلق می گرفت، مانند تیم کشی. 

از ابزار کار دیگری که در دوره کشاورزی سنتی می توان به آنها اشاره کرد، خیش و جفت بود که بر گردن گاوان نر می انداختند تا زمین را شخم زنند و بیل دستی که برای آبیاری و هدایت آب کاربرد داشت. این ابزار که توسط نجار شهر و یا روستا درست می شد از تنه درختان و در محل آماده بهره گیری بود. بهمین دلیل سهمی از محصول هم برای استاد کار نجار در نظر گرفته می شد که در هنگام برداشت محصول به وی تعلق می گرفت. دیگر اینکه درست نمودن چوب بزرگ « گِنده آب » و قطعه های کوچکتر که هنگام تقسیم آب کشاورزان بر مبنای میزان سطح زیر کشت هر کشاورز را استادکار نجار شکل می داد و از ابزار مورد نیاز کشاورزان بود.

دوره کشاورزی نوین در شهرستان رامهرمز را می توان با خرید ماشین های کشاورزی توسط کشاورزان دانست که از دهه ی چهل خورشیدی به بعد اتفاق افتاد. تا پیش از آن ماشین هایی مانند تراکتور در اختیار عده انگشت شماری بود و ماشین های دروکنی ( کمباین ) هم بندرت از شیراز برای موارد خاص به رامهرمز می آمدند. سایر ماشین های کشاورزی مانند مرزکش ( تیر بند ) و نهر کش ( بیل های مکانیکی ) و سم سمپاش یا نبود و یا اگر وجود داشت در اختیار اداره های کشاورزی بود.

با تصویب و اجرای قانون و مقررات اصلاحات ارضی در ایران و آئین نامه های آن، کشاورزان شهرستان رامهرمز با مراجعه به بانک اعتبارات کشاورزی و عمران روستایی ایران شعبه رامهرمز، درخواست وام خرید ماشین های کشاورزی مورد نیاز خودرا همراه با سند زمین کشاورزی خود ( نسق ) ارائه و پس از دریافت وام، تراکتور و یا هر ماشین کشاورزی دیگری که درخواست نموده بود از بنگاه توسعه ماشین های کشاورزی خریداری و بدینشکل از کشاورزی سنتی فاصله می گرفت. گرچه در آغاز این دوره کشاورزان نیاز به آموزش های لازم را داشتند ولی با حمایت کارشناسان اداره کشاورزی، به مرور توانمندی های خودرا بدست آوردند تا هم زمان کشت و برداشت کوتاه شده و هم هزینه های جانبی را کاهش دهند.

رویهمرفته در نیمه دوم قرن گذشته تغییر و تحول اساسی در کشور ایران انجام پذیرفت که اثر آنها در شهرستان رامهرمز بخوبی مشاهده شده است. در دوران شکل گیری انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 خورشیدی همانند تمام انقلاب های بزرگ دنیا،  در سال های آغازین با هرج و مرج همراه بود. پس از آن و پیش از اجرایی شدن قوانین جدید، جنگ عراق علیه ایران در سال 1359 آغاز گردید. این وقایع  مهاجرت عده ای از مردم بومی رامهرمز به شهرهای دیگر استان خوزستان و ورود دیگر شهروندان خوزستانی به رامهرمز را در پی داشت. دیگر اینکه توسعه شهر و روستاهای رامهرمز از دهه ی چهل خورشیدی باعث توسعه آموزش و پرورش و تکمیل دبیرستان ها و پس از انقلاب اسلامی ایران راه اندازی هنرستان کشاورزی و دانشگاه های آزاد و پیام نور شد که سبب رشد فکری و اندیشه جوانان رامهرمز و بهره گیری از دانش روز برای بهبود کشاورزی رامهرمز گردید. گرچه این تغییرها عوارضی داشت، ولی بطور نسبی پیش رونده  بوده است.