بخش پنجم : باغداری در رامهرمز (مقدمه)
مقدمه
رامهرمز در طول تاریخ به باغ‌های انبوه خود معروف بوده است و تا سده پیش نیز بخش اعظم رامهرمز را باغ‌های زیبای مرکبات پوشش می‌داد. این مهم در سفرنامه‌های دوران قاجار نیز بازتاب داشته است. پرتقال رامهرمز از معروف‌ترین پرتقال‌های خوزستان و کشور بود و در مجموع شهرستان رامهرمز به باغشهر شناخته می‌شد. در سال‌های اخیر به دلیل هزینه‌های گزاف نگهداری و عدم سود دهی باغ‌ها، کمبود آب، گسترش شهرنشینی و تبدیل به زمین‌های کشاورزی، شهرستان رامهرمز با تخریب بی‌سابقه‌ای از باغ‌های قدیمی روبه‌رو شده و رو به نابودی گذاردند.
باغداری در شهرستان رامهرمز دارای آیین و مقرراتی است که پیروی از آنها لازمه کار می‌باشد. در گذشته، قبل از هر چیز سهمیه آب در فصول مختلف سال به ویژه تابستان از جانب کدخدا و هیئت معتمدین محل، تعیین و با نظارت میرآب اجرایی می‌شد. همه‌ی باغداران به تصمیم‌های گرفته‌شده احترام می‌گذاشتند که بر مبنای وسعت هر باغ، میزان آن معین می‌گردید.
در فصل تابستان که عاملی مانند کم‌آبی نقش عمده‌ای داشت، بر اساس وسعت باغ‌ها در پایین‌دست هر نهر، نوبت‌بندی و یا تقسیم آب صورت می‌گرفت و آن هم بدین شکل بود که سهمیه هر نهر با نظارت باغداران آن نهر و با استفاده از تنه درختان نجاری شده توسط نجار محل و گِل‌های سفت کنار نهر (پیس) در ورودی هر نهر قرار می‌دادند که به آن «گِنده» می‌گفتند.
مهم‌ترین کار میرآب، نظارت مستمر بر روی این گنده‌ها بود و در صورت هرگونه تخلف افراد، شخصاً و اگر حل نشد با رأی کدخدا اختلاف حل می‌شد. در صورت کم‌آبی شدید، تعداد روزهای بین نوبت‌ها را بیشتر نموده و از کشت سبزی‌ها خودداری می‌شد. اگر خشک‌سالی در پیش بود از کشت برنج هم جلوگیری می‌کردند تا سهمیه باغ‌ها محفوظ بماند و خشک نشوند.
در بیشتر سال‌ها و به خاطر صرفه‌جویی در مصرف آب، زمین‌های بالای شهر که نزدیک رودخانه بودند حق کشت برنج را داشتند. کشاورزان صاحب زمین‌های پایین نیز با کشاورزان صاحب زمین‌های بالایی شریک شده و با هم برنج می‌کاشتند. بدین ترتیب از سهم آب خود استفاده نموده ولی سهم زمین را به صاحب زمین که آن هم به صورت محصول بود، پرداخت می‌کردند و یا کل زمین را اجاره و طبق عرف محل، اجاره‌بها را می‌دادند.
در هر صورت اولویت آب‌رسانی با سهمیه باغ‌ها بود. به همین دلیل باغداری رونق داشت. باغ‌هایی با میوه‌های گوناگون و رنگارنگ از جمله انار، سیب و زردآلو و انواع درختان نخل و مرکبات به ویژه پرتقال و بهترین درختان انگور در شکل‌های زمینی و درختی که علاوه بر تأمین میوه مردم رامهرمز، مازاد آن به سایر نقاط کشور و همچنین به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادر می‌شد.
طبیعی بود که با عنایت به این تنوع میوه‌ها، فرآورده‌های آنها نیز مورد توجه مردم رامهرمز و سایر مناطق کشور قرار گیرد و بازار خوبی را نصیب مردم سازند. تهیه رب انار، ناردونه[1] (ناردونگ)، شیره انگور، آب غوره و سایر مشتق‌هایی که از تنوع میوه‌ها به دست می‌آمد، بازار خوبی را به وجود می‌آورد و رامهرمز را در ردیف یکی از شهرهای مهم صادرکننده میوه‌ها و مشتقات آنها در کشور قلمداد می‌کرد. لازم به یادآوری است که چون بعضی از میوه‌های رامهرمز مانند زردآلو، به دلیل گرمای منطقه زودتر از میوه‌های سایر استان‌ها به‌دست می‌آمد، طرفداران خاص خودش را داشت.
بنگاه‌های باربری حمل‌ونقل میوه در زمان برداشت محصول در رامهرمز جنب‌وجوش فراوانی را شاهد بودند و از جوی آسیاب تا کیمه شهریاری، صدای چکش بر روی میخ‌های صندوق‌های میوه، حاکی از رونق باغداری در رامهرمز بوده و زمان آن فرا می‌رسید تا باغداران دست‌رنج تلاش‌های خود را دریافت دارند.
در زمینه چگونگی از بین رفتن باغ های قدیم رامهرمز، مواردی را که به خاطرم رسید به دلیل در گیر بودن با آن شرایط در همین بخش مطرح نمودم. اما نباید فراموش نماییم که هم اکنون نیز باغ های مصفا و میوه داری در رامهرمز شکل گرفته است که با توجه به تغییر و تحول در این شهرستان شکل آنها نیز تغییر یافته است. باغ های جدیدی که هم محل زندگی و هم سبب تامین امرار معاش صاحبان آنهاست، با شیوه های نو ( باغ ویلا ) در متراژهای مختلف به وجود آمده است که با ادامه این روند، می تواند بخشی از نابودی باغ های قدیم را جبران نمایند. بدیهی است که برای تداوم این روش، نیاز به توجه و حمایت مسئولین تاثیر گذار دارند.
در صورت موافقت و همکاری این باغداران عزیز، امکان تهیه و انتشار نام آنان فراهم می گردد.
[1] به دلیل فراوانی انار در منطقه‌ای از رامهرمز تپه‌ای نیز به نام تُل ناردونگی نامیده شده است.
